نوشتن درباره فاطمه(سلام الله علیها)كاری است بس دشوار. فاطمه(سلام الله علیها)را با چه می توان سنجید، قیاس كرد، تعریف كرد....؟ نه. فاطمه(سلام الله علیها)را فقط با فاطمه(سلام الله علیها)می توان شناخت.در آستانه میلاد خجسته این بانوی آسمانی، در گفتگو با حجة الاسلام والمسلمین سیداحمد خاتمی، نویسنده و محقق، به بررسی ابعاد اجتماعی شخصیت فاطمه(س) پرداخته ایم كه تقدیم شما می گردد. برای شروع بحث از میلاد خجسته حضرت فاطمه(س) شروع كنید... حضرت صدیقه طاهره(س) موجودی بهشتی است؛ یعنی نور پاك آن حضرت از میوه ای بهشتی كه در شب معراج به نبی اكرم (ص) داده شد، به وجود آمد. آن نور، نوری است كه با تلألؤ آن در خانه نبی اكرم(ص)، كوثر در آن جوشید.
كوثر را نباید تنها به كثرت اولاد حضرت صدیقه طاهره(س) تفسیر كنیم، بلكه باید آن را فراتر ببینیم. كوثر یعنی خیر فراوان؛ هم در عرصه اولاد و هم در عرصه آموزشهایی كه این مكتب به انسانها داد و راه را آموخت. در هرحال، میلاد حضرت طاهره (س)، میلاد نور و انسانیت است كه باید آن را مبارك دانست.
آن طور كه پیداست، رابطه آن بزرگوار با پدر، صرفاً یك رابطه پدر و فرزندی نبوده؛ بلكه به لحاظ فرهنگی و اجتماعی، رابطه بسیار زیبایی با یكدیگر داشتند. مایلیم سایر ابعاد آن رابطه را برای ما تبیین بفرمایید.
رابطه حضرت فاطمه(س) با پیامبر(ص)، طبیعی است كه رابطه عاطفی بود. یعنی نبی اكرم(ص)، این دختر با فضیلت را از صمیم جان دوست می داشت و حضرت زهرا(س) هم چنین بود. اما می خواهم عرض كنم كه این رابطه الهی هم بر مبنای الهی بود؛ یعنی عشق پیامبر(ص) و عشق حضرت زهرا(س) و محبتشان حب فی ا... است. نگاه حضرت زهرا(س) به پیامبراكرم(ص)، تنها نگاه به یك پدر نبود؛ بلكه نگاه به ولی بود. وقتی آیه نازل شد كه پیامبر(ص) را مودبانه صدا بزنید و مثل یكدیگر او را با نام صدا نزنید، وقتی پیامبر(ص) وارد خانه شد، حضرت زهرا(س) فرمود:"السلام علیك یا رسول ا...".
پیامبراكرم(ص) به ایشان فرمود:"به من بابا بگو، كه بابا گفتن تو مایه آرامش قلب من است." از این نگاه، می بینیم كه حضرت صدیقه طاهره(س)، به پدر به عنوان ولی و رسول خدا(ص) نگاه می كند. این را هم باید اضافه كرد كه دفاع حضرت صدیقه طاهره(س) از امیرالمؤمنین(ع) هم دفاع از شوهر نبود، بلكه دفاع از"ولی" بود؛ یعنی ایشان به شوهر نیز، چنین نگاهی داشتند. نشانه اش هم این است كه در موارد زیادی، حضرت زهرا(س)، سخن از غدیرخم دارد. در جای جای خطبه فدكیه هم آن بزرگوار، سخن از شخصیت والای امیر مومنان(ع) دارد. جان كلام این است، آنچنان كه از پیامبراكرم(ص) داریم:"وما ینطق عن الهوی ان هوالا وحی یوحی"؛ یعنی، نطق پیامبر و افعال او، افعال خدایی است و انگیزه های شخصی در آن نیست، معصومین دیگر(ع) و از جمله حضرت زهرا(س) هم چنین هستند.
او اگر به پدر عشق می ورزد، این عشق یك عشق خدایی است؛ و از آن روست كه او را رسول خدا و عبدصالح خدا می داند و از همین جایگاه باید آن همه عشق و علاقه تحلیل شود.
تعریفی كه در نگاه یا بیان ائمه معصومین(ع) درباره این شخصیت نورانی تاریخ به ذهن دارید، چیست؟ در رابطه با شخصیت والای حضرت صدیقه طاهره(س) گفتنی ها زیاد است، ولی به نظر می رسد موجزترین گفتنی در این رابطه، سخن حضرت كاظم(ع) است. این سخن را مرحوم كلینی(ره) در"كافی" و در باب "مولد الزهرا(س)" حدیث پنجم آورده است. این سخن تنها دو كلمه است و همین دو كلمه در واقع تمام شخصیت حضرت صدیقه طاهره(س) بیان شده است. این حدیث از جهت سند خیلی صحیح و به امام كاظم(ع) می رسد. ایشان فرمود:"ان فاطمه صدیقه شهیدة" حضرت فاطمه(س)، صدیقه بود و شهیده. "صدیقه" یعنی چه؟ تمام كمالات حضرت فاطمه(س)، را می توان در همین یك كلمه جا داد. قرآن كریم، حضرت ابراهیم(ع) را صدیق می داند:"وكان صدیقاً نبیا". مقام صدیقین، بعد از مقام انبیاست. مرحوم علامه مجلسی(ره) از این كلمه صدیقه، استفاده عصمت حضرت صدیقه طاهره(س) را كرده است. عصمتی كه حتی بعضی از بزرگان اهل تسنن مثل "ابن ابی الحدید معتزلی" هم آن را قبول دارند. من تحلیلم از "صدیقه" این است كه ما در جامعه دو گروه داریم كه دم از دین می زنند. یكی از آنان كه فقط مدعیان ایمانند، اسمی از ایمان دارند و رسم ایمان را ندارند. این یك گروه؛ گروه دوم هم مؤمنان صادقند.
دین شعاران اسم دین را دارند. ولی دین در هیچ كجای زندگی شان نمود و بروز و ظهور ندارد. اینها یك گروهند و گروه دوم هم دینمداران هستند. قرآن دینمداران را صادق می نامد. (سوره حجرات، آیه 15). در این آیه، سه ویژگی دینمداران صادق ذكر شده است.
آن وقت آن روایتی كه عرض كردم، می گوید حضرت زهرا(س)، صدیقه است یعنی مبالغه در صدق است. یعنی اگر آن وجود نازنین می گوید كه عاشق خداست، به راستی عاشق ذات مقدس ربوبی است.
یعنی آن شخصیت بزرگواری كه در عمل، صداقت دینش را به نمایش بگذارد، صدیقه یعنی زهرایی كه آیات حجاب را وقتی می خواند، خود در خط مقدم، عمل به آیات حجاب است. به حدی كه وقتی نابینا هم می آید، حجاب می گیرد.
اگر حضرت در قرآن می خواند كه اولیای خدا اگر خودشان محتاج هم باشند، ایثار می كنند؛ می بینیم كه حضرت زهرا(س) و این خاندان، در خط مقدم ایثارند. صداقت در ایمان یعنی وقتی حضرت زهرا(س) احساس وظیفه می كند كه در مسجد خطبه بخواند، آن خطبه بلند فدكیه را می خواند. خطبه ای كه از جهت معارفی در اوج قرار دارد، توحید در آن هست، نبوت در آن هست و استیضاح منطقی دستگاه خلافت و در یك كلام، فلسفه احكام در آن هست. خطبه فدكیه كه آل ابی طالب مقید بودند، همان گونه كه به بچه های خود حفظ قرآن را سفارش می كنند، حفظ این خطبه فدكیه را سفارش كنند؛ زیرا این خطبه جلوه هایی از صداقت است.
مسأله دفاع ایشان از ولایت، دفاع از تمامیت اسلام بود.
در نگاه حضرت زهرا(س) ولایت با اصل دین، گره خورده و گره خوردنی هم هست. بنابراین، وقتی حضرت زهرا(س) از تمام هستی خود برای ولایت مایه می گذارد، در حقیقت برای دین مایه گذاشته است و از رهگذر همین است كه فاطمه شهیده می شود و در عرصه دفاع از ولایت از همه جانش مایه می گذارد و این یعنی صداقت در دین؛ یعنی همان كه امام كاظم(ع) فرمود:"ان فاطمه(س) صدیقه شهیده" در این دو كلمه كمالات بلند حضرت صدیقه طاهره( نهفته) است. آری مثل ما و مثل حضرت زهرا(س)، مثل كسی است كه در كنار دریای بیكرانه نشسته و به اندازه ظرف اندكی كه دارد، بهره می گیرد.
یكی از القاب بزرگ حضرت فاطمه(س) كه قطعاً ارادت همگان را نسبت به آن وجود ارزشمند زیادتر می كند، این است كه به ایشان "سیده النساء العالمین" می گویند. اینكه در میان زنان بزرگ تاریخ، چنین لقبی زیبنده نام حضرت زهرا(س) قرار می گیرد، به نظر جناب عالی به چه بخشی از فضایل ایشان مربوط می شود؟ در روایات فراوانی كه از نبی اكرم(ص) رسیده، چند بانو هستند كه به عنوان بانوان برتر جهان هستی معرفی شده اند. بانوی اول، حضرت آسیه(س) همسر فرعون است. بانوی دوم، حضرت مریم(س). بانوی سوم حضرت خدیجه(س)، همسر نبی اكرم(ص) و مادر حضرت صدیقه طاهره(س) است.
چهارمین بانو نیز حضرت صدیقه طاهره(س) است. در روایات هست كه حضرت زهرا(س) در بین این چهاربانو، افضل آنهاست. وجه مشترك این چهاربانو در فضیلت، این است كه هر چهار نفر مدافع ولایت بودند.
حضرت زهرا(س) هم با تمام وجودش، مدافع ولی زمان بود، با این تفاوت كه آنها تنها جان خود را فدا كردند و فاطمه(س) از جان خودش و جان عزیزش یعنی محسن شش ماهه اش، در راه دین گذشت. علاوه بر آن و رنجهایی كه حضرت صدیقه طاهره در این مسیر به جان خرید، بسی بیشتر از رنجهای دیگر بانوان جهان هستی بود. مسأله بعدی اینكه حضرت زهرا(س) در كمالات و فضایل بر دو قله نشسته است. بعضهم علی بعض. حضرت صدیقه طاهره(س) بعضی كمالاتی كه داشت، چنان بود كه او را برتر از بانون با فضلیت دیگر جهان هستی ساخته است. خوب است در اینجا یادی داشته باشیم از امام راحل عظیم الشأن كه روز بیستم جمادی الأخر، روز ولادت این خلف صالح حضرت فاطمه(س) هم هست.
ما در تاریخ اسلام، از یك طرف حضرت زهرا(س) را آن گونه می شناسیم كه می فرمایند" جهاد زن، خوب شوهرداری است" و از سوی دیگر وقتی بحث دفاع از عقاید و یا به تعبیر جناب عالی بحث دفاع از حریم ولایت پیش می آید، ایشان را چنان می بینیم كه در عرصه های اجتماع حاضرند. امروز یكی از مباحثی كه مطرح است، اینكه حضور اجتماعی زنان، تا چه حد و مرزی در اسلام توجیه دارد. نگاه خود حضرت به این مقوله چگونه است؟ از ابعاد برجسته زندگی حضرت صدیقه طاهره(س)، تفسیر همین نكته است كه به اصطلاح حضور زن در عرصه های اجتماعی، باید چگونه باشد و جایگاه خانه داری و شوهرداری در نگاه ایشان، چگونه بود؟ دو نكته گفتنی در این عرصه وجود دارد؛ یك نكته این است كه اصولاً ما باید تفسیر كنیم كه نگاه اسلام در این رابطه چیست. نگاه اسلام در این رابطه، آن است كه كار زن در بیرون از خانه و تلاشهای اجتماعی او، همراه با عفاف، همراه با حجاب و همراه با موازین شرعی، شبهه ندارد. بخصوص در آن عرصه هایی كه حضور بانوان ضروری است.
مثل پزشكی بانوان و مسایل مخصوص بانوان، دبیرستانهای دخترانه و بخصوص در دانشگاهی كه دانشجویان آن تماماً خانمها هستند، خیلی خوب است كه استاد ایشان هم زن باشد. در این عرصه ها با توجه به دو نكته ای كه گفتم، یكی مسأله عفاف و حجاب و دوم موازین شرعی می توانند در عرصه حضور فعالی داشته باشند و این از دیدگاه اسلام، هیچ اشكالی ندارد.
اما نباید ارزش بانوان، در كارهای اجتماعی آنان خلاصه شود كه متأسفانه این مسأله در بعضی عرصه ها فرهنگ شده است. اصولاً نباید ارزش بانوان را با شغل بیرونی آنها مقایسه كرد. كار بیرونی نباید ارزش خانه داری، شوهرداری و تربیت فرزند را تحت الشعاع قرار دهد زیرا این ارزشها در روایات، به جهاد تعبیر شده اند. جهاد در حقیقت ملاك یكی از ارزشهای والای اسلامی است و این ارزش نباید در بانوان ما كم شود. این ارزش والا را باید پر رنگ و پر رنگ تر كرد كه تحكیم بنای خانواده، در حقیقت تحكیم سعادت جامعه است. به شرط اینكه به خانواده رنگ دین داده شود.
نكته دیگر اینكه حضرت زهرا(س)، اعتدال را با عمل خود تفسیر كرد كه در باب بانوان، خانه داری و شوهرداری، ارزش والایی دارد. ایشان 9سال با امیرالمؤمنین(ع) زندگی كرد.
در آن 9سال كار ایشان چه بود؟ كار حضرت در طی این سالها شوهرداری و بخصوص تربیت فرزندانی همچون امام حسن(ع)، امام حسین(ع) و زینبین(س) بود. این حضرت بود كه در خانه محیط آرامی می ساخت و حضرت امیر(ع) هم در جایگاه خدمت به دین قرار می گرفت. ما این اصل را نباید در زندگی فاطمه(س) فراموش كنیم. آری، آنجا كه احساس وظیفه كرد، وارد میدان شد و آن هم با رعایت حجاب و عفاف و اساسی ترین نقش را ایفا كرد. پس بنابراین، بانوان جامعه ما باید این الهام را از حضرت زهرا(س) بگیرند كه جایگاه خانه داری و شوهرداری را ارج نهاده و به آن بها بدهند و در كنار آن خدمات و مشاغل اجتماعی را هم با رعایت موازین شرعی داشته باشند.
عنایت دارید كه معرفی چهره های تابناك اسلام به نسل حاضر، ظرافتهای خاصی را می طلبد، به نظر جناب عالی، بهترین راه معرفی ایشان به زنان و دختران امروز به عنوان الگو، چگونه است؟ من معتقدم كه باید مناقب حضرت زهرا(س) را به گونه ای شفاف بیان كرد. مثلاً مناقب حضرت در عرصه ارتباط با خداوند، باید بیشتر تبیین شود كه او ارتباطش با خداوند كاملاً از سر حب به ذات مقدس ربوبی بود. در عرصه مسایل اجتماعی، مسأله حجاب و عفاف و...
هرچه گفته شود، كم گفته ایم و این مسأله باید به صورت برهانی تبیین و بیان شود و نمونه هایی كه در زندگی حضرت زهرا(س) بوده، به صورت خیلی شفاف، به عرصه بیان بیاید.
در عرصه سیاسی، مسأله حمایت ایشان از ولایت و اینكه حضرت زهرا(س) فدایی ولایت شد، باید تبیین گردد. زندگی خانوادگی حضرت صدیقه طاهره(س) و امیرالمؤمنین(ع) كاملاً الگوست. باید زوایای مختلف این زندگی خانوادگی را تبیین كرد كه چگونه این زندگی پاگرفت، چگونه ادامه پیدا كرد، در این زندگی، اگر مشكلاتی بود از چه قبیل بود. از آغار این زندگی تا پایانش نكات الهام بخش فراوانی وجود دارد، این زندگی سراسر مهر است. مبنای این عدم اختلاف باید تبیین شود و این برای زنان و همه خانواده ها درس دارد. ما باید این گلهای جهان هستی را به صورت درسی معرفی كنیم. من معتقدم در كتابهای دبیرستانی كه دختران در آستانه ازدواج آن را می خوانند، باید این بخش از زندگی خانوادگی حضرت زهرا(س) را به صورت درسی عرضه كنیم كه در زندگی مشترك آینده خود پیوسته این الگو را مد نظر داشته باشند. اگر بخواهیم اهل بیت(ع) را به صورت الگو معرفی كنیم، باید دو نكته را مدنظر داشته باشیم. یك نكته اینكه اینها شخصیتهای ملكوتی هستند، كمالات بلند اهل بیت(ع) را باید باورداشته باشیم. علم غیب آنها و ولایت تكوینی و نیز عصمت آنها را باید باور داشته باشیم و البته همه اینها از سوی ذات اقدس ربوبی است.
علم غیب آنها از سوی خداست. ولایت تكوینی آنها هم از سوی خداست؛ ولی این معنایش آن نیست كه شخصیت بشری آنها را مورد غفلت قرار دهیم. چنان كه پیامبراكرم(ص) در اوج مقام نبوی و شخصیت ملكوتی است ولی در عین حال در قرآن داریم كه:"قل انما انا بشر مثلكم" باید جنبه های بشری الگویی را ما در زندگی اهل بیت(ع) و حضرت صدیقه طاهره(س) به صورت شفاف مطرح كنیم.
یكی از جنبه های الگویی ایشان برای خانواده ها، الگوی تربیتی ایشان است. به خانه نورانی علی(ع) اشاره كردید و اینكه فرزندان بزرگواری چون امامان معصوم(ع) از دامن بزرگواری چون فاطمه(س) به این جا می رسند. مایلیم قدری از شیوه های تربیتی ایشان، با مادران امروز جامعه ما صحبت كنید. واقعیت مطلب این است كه مسأله محیط خانه و خانواده تأثیر اساسی در تربیت مثبت و منفی بچه ها دارد. اگر محیط خانوادگی، محیط صالح و سالمی باشد؛ گلهایی كه در این خانه می رویند، گلهای معطری هستند. اما اگر محیط خانوادگی، محیط فاسدی بود؛ آنچه می روید، میوه های تلخ است.
بنابراین محیط تربیتی خانوادگی بسیار مهم است. حضرت سیدالشهداء(ع)، ذلت ناپذیری خویش را به دامان پاك فاطمه(س) پیوند می دهد. بنابراین، پدران و مادران جامعه ما اگر می خواهند نسل صالحی داشته باشند، باید محیط خانه را همان گونه قرار بدهند كه امیرالمؤمنین(ع) و حضرت زهرا(س) قرار دادند. محیط خانه را محیط دین قرار دهند، محیط اخلاق و رفتار مناسب اخلاقی قرار دهند، محیط كاری متقابل قراردهند، محیط تعاون قرار بدهند، در روایتی از امام صادق(ع) داریم كه امیرالمؤمنین(ع) هیزم می آورد و سوخت خانه را تأمین می كرد. از چاه آب می كشید و كارهای خانه را انجام می داد و حضرت زهرا(س) هم گندم آرد می كرد و آن را خمیر می نمود و نان می پخت. باید ریزه كاریهای این زندگی را آموخت و اجرا كرد. آنچه می خواهم عرض كنم، اینكه رفتار عملی پدر و مادر، مؤثرترین مربی در محیط خانه است. بیش از گفتارشان، رفتارشان است كه تأثیرگذار است.
شما جامعه امروز ما را به لحاظ تأثیرپذیری از ابعاد مختلف زندگی اهل بیت(ع) چگونه ارزیابی می كنید؟ محبت اهل بیت(ع) در كشور درحال افزایش روز افزون است. از جامعه جوان آمارگیری شده و 90درصد پاسخ قاطع داده اند كه ما عاشق و شیفته اهل بیت(ع) هستیم. این عشق به اهل بیت(ع)، سرمایه بسیار نفیسی است. اگر بتوانیم از این سرمایه استفاده بهینه كنیم و آن بزرگواران را به صحن جامعه بیاوریم، من معتقدم از این سرمایه توانسته ایم آن چنان كه خدا می خواهد، استفاده كنیم. خداوندی كه مودت فی القربی را به عنوان اجر رسالت پیامبر(ص) بیان كرده، برای اینكه اهل بیت(ع) راه و مسیر ما باشند، راه مردم راه اهل بیت(ع) شود و در این عرصه همه وظیفه داریم اهل بیت(ع) را معرفی كنیم. درپایان، باید به این نكته هم سفارش و تأكید كنم به همان میزانی كه به ایام شهادت و عزای معصومین(ع) بها می دهیم، به ولادت آن بزرگواران هم باید بها دهیم. یعنی ولادت آنها را كانون جشن و خوشحالی قراردهیم، زیرا ائمه(ع) خود فرمودند كه:"شیعیان ما در شادی ما شادند و در ماتم ما غمگین".
نظرات شما عزیزان:
